In Madrid aangekomen viel ik midden in de drukte: de romantiek van Avila en Castilië verdween en daarvoor in de plaats kwam een drukke wereldstad. Ik ben in de metro gestapt na zo wat geinformeerd te hebben. Dit is weer heel wat anders dan Londen of Parijs. Ondanks het geraas van de trein, druk pratende, dus schreeuwende mensen, veel kinderen. Ik moest overstappen en keek weer op de kaart welke metro ik nu moest hebben, toen ik op mijn schouder geklopt werd: een heer had gehoord dat ik naar de Plaza de la Cortes moest en ik begreep dat hij me voor zou gaan.  Ik ging dus mee. Hij lette steeds op of ik hem volgde: gangen door, andere metro in. Station Banco Nacional uitstappen. Buiten op straat legde hij me eens uit dat hij me zou brengen. Straat in – uit liep, tot op de Pl. de las C., waar hij boog en verdween. Ik ben toen naar het hotel Jamyc gegaan: dat is een hotel dat op de 8^e en 9^e verdieping van een gebouw ligt! Ik werd door de portier van het gebouw naar de lift gebracht en boven prompt opgevangen. Binnen een minuut had ik een leuke, nette kamer, met douche, zitbad enz., het grotestadslawaai op de achtergrond: echt een kamertje in een grote stad.

Na me gewassen te hebben ben ik gaan wandelen: prachtige boulevards, parken, wandelende mensen, razende auto’s, verlichte fonteinen; minstens zo groots als Parijs, maar veel en nog gezelliger terrasjes; veel levendiger. Alle mensen hebben altijd iets opwindens te vertellen. De paartjes in Parijs hebben meestal gezichten van hopeloze liefdes à la Jean Gabin, hier kijken ze allemaal of het de eerste avond is van het mens worden. Ik kwam voorbij een geweldig paleis aan een plein: veel barok en groter dan het Rijksmuseum: er liepen door de hoofdingang geregeld mensen in en uit en het is half elf ’s avonds! Ik ben er binnen gegaan: grote brede trappen die uitkomen op een kruising van drie hoge gewelven: een ideaal museum, maar het bleek een postkantoor te zijn; het zal dan wel het hoofdkantoor zijn.

Palacio de Cibeles (voormalig postkantoor). Foto: iteijeiro, Wikimedia Commons

Toen ik voorbij het Ritz-hotel kwam (het grootste hier, met een verlichte tuin met muziek) kwam er juist een bruid en bruidegom uit een auto; zij werden opgevangen door 10 fotografen met flitslampen: na veel geflits en geschreeuw werd ze door de draaideur naar binnen gewerkt. Daarna was er weer een luid geschreeuw en gelach en schoudergeklop tussen de fotografen.

Ik vergat nog te vertellen hoe ik in Avila al opmerkte hoe leuk twee vrienden elkaar begroeten op straat met schoudergeklop en de arm om het middel. Ik heb het wel meer gezien, maar dan leek het me altijd overdreven en raar, maar dat komt omdat het niet goed te beschrijven is, want ze doen het juist heel waardig en elegant.

Kinderen worden goed opgevoed. Ze gedragen zich netjes in gezelschap zonder aanstellerij of blasé-gedoe. Ze zijn ook zonder dat het aankijken waard. Kinderen die hun ouders ontmoeten, zoenen ze ongedwongen af op een terrasje; en niet schichtig of onhandig, maar uitvoerig met gebruik van hun handen; ze doen het elegant alsof het sport was.

Er was hier juist op de hoek van een druk plein een filmopname bij een tijdschriften-kiosk, met veel schijnwerpers, een auto met aggregaat en razende motor en natuurlijk drukte.

Als men de ober wil hebben, klapt men in de handen.

Op zo’n terrasje is weer hetzelfde opgewonden, muzikale gepraat; een voortdurend geratel: je hoort ieder afzonderlijk als je even oplet, van elke hoek van het terras. Het geruis van de stad wordt er volkomen door overstemd. Waar alleen mannen zitten hoor je op enige afstand helemaal niets.

Vrijdag 29 juni

Vanmorgen ben ik naar het Prado-museum geweest. Eerst wat rond gewandeld. Bij de laat-Romeinse beelden (afgietsels denk ik) wou ik juist eens zoeken naar spina bifida of i.d. toen ik een beeldje zag van een jonge herder met een schaap op zijn rug, herderstaf, krans om het hoofd, zo maar een goed gebouwde naakte jongen, toen ik een sierlijke hypertrichose op de juiste plaats onder aan zijn rug ontdekte. Verder vertoonde hij geen enkele abnormaliteit. Het was geen staart als van een dier maar een echt bosje haar met een sierlijke slag er in.

Toen ben ik naar Goya gegaan. Allereerst het familieportret van Karel IV (van Spanje) met vrouw en kinderen. Dit is als groepsportret wel het mooiste dat ik gezien heb. Het is een onuitstaanbare troep mensen, die je in het eerste begin volkomen tegenstaan. Vader Karel kijkt eigenwijs en zelfingenomen over de schilder heen; je kunt zien dat hij alleen aan zich zelf denkt, d.w.z. aan zijn familie e.d. en dat hij erg dom is wat betreft het beoordelen van anderen. Hij heeft beslist niet door gehad dat de schilder hem door gehad heeft. Hij heeft niets innemends en je kunt er van op aan dat als je hem in vertrouwen neemt, met jouw persoonlijke gevoelens geen rekening zal worden gehouden. Toch (en nu ontdek je toch dat het geen onmens is) zal hij zijn best doen om rechtvaardig te zijn. Maar het schijnt voor hem geen probleem te kunnen zijn en hij vindt dan ook dat hij het erg goed doet. (Het woord “rechtzinnig” komt steeds bij me boven maar ik weet niet precies waar ik het laten moet.) Hij heeft geen pleizier aan zijn leven. Hij heeft een lelijk oudewijvengezicht, te rood, besliste trekken, een zeer trotse houding die lachwekkend burgerlijk aandoet in plaats van koninklijk, tenslotte: wat jullie zouden noemen gereformeerd art. 31. Zijn vrouw, groot zwart, eigenlijk zielig lelijk, maar ze weet het zelf beslist niet. Haar rechte hoofd-houding ondanks dat het hoofd horizontaal wat naar links gehuden wordt (Mej. …. van de administratie: ik heb hoofdpijn van ± 3 kwartier strak nadenken, maar ik kan er niet opkomen)  zoals je dat wel ziet bij die vrouwen uit de kleine burgerstand op gevorderde leeftijd die vinden dat ze veel fatsoenlijker zijn dan degenen waar ze over praten. Ze is natuurlijk ook lelijk maar ze vindt het zelf niet en kan zich ook niet voorstellen dat iemand haar zonder boosaardig te zijn lelijk zou vinden. Toch lacht ze “vriendelijk”, zeker niet hautain, alleen maar trots op haar mooie stelletje. De stakkerd is erg dom, maar beslist goed voor haar huishouden. Een dochtertje van 12 j houdt ze tegen zich aan, een dom kind dat op vader en moeder lijkt, maar niet bedorven. Aan de andere hand een zoontje van 8 j., knap, maar niet slim, en kennelijk altijd onuitstaanbaar lastig en vervelend. Schuin achter de koning de kop van de oudste zoon, die belachelijk veel op zijn vader lijkt: hij wordt blijkbaar dagelijks met wijze raadgevingen en principes volgestampt, bewondert zijn vader, is er nerveus en onzeker van, houdt ook niet van mensen. Een dochter van een jaar of twintig heeft het hoofd half afgewend en heeft alleen maar een mooi décolleté (niet te gedecolleteerd!) Daarnaast een tante-achtig type 50-60 j, zou best een zuster van de Koningin kunnen zijn, in zekere zin een pendant van de oudste zoon, scherpe, heksachtige trekken, is het helemaal met “mevrouw” eens, maar telt evengoed niet mee, doet erg haar best, maar is in de grond niets waard, alleen maar een stakkerd. Zulke tante-figuren heb je ook in menig klein- of groot-burgerlijk huishouden: “alles vrij”: eten, drinken, familie-eer, alleen geen eigen mening, en tenslotte, in de  grond, misbruikt. Dan nog twee zoons van 18 en 14 j, de oudste niet lelijk, niet kwaad, tot niet veel bij, maar kan best een nette vent worden. De jongste heeft, zielig om te zien, de oude-wijven trekken van zijn ouders, maar, en dat pleit voor hem, hij heeft toch geen vervelend gezicht, kan best een hele goede jongen worden. Dan staan er nog een paar figuren bij, o.a. een jonge vrouw, niet lelijk, met een kind op de arm, alsof ze op de bus staat te wachten. Deze figuren zijn aangezegd dat ze er ook “op moesten”. Ze maken geen ruzie; daar is ook nooit reden voor want alles is altijd prima geregeld, maar ze interesseren zich voor niemand die er verder bij staat persoonlijk en ze voelen dat niet als een gemis en dat is het rare.

Francisco Goya: De familie van Karel IV. Wikimedia Commons.

Van de meeste van de personen op dit portret, hangen voorstudies en andere, bv. portretten te paard, in de zelfde zaal. Het is opwindend om te zien hoe je daar dezelfde dingen terug vindt. Een portret stelt de oudste dochter voor, die op het familieportret niet te bestuderen was. Hier zit ze levensgroot te schilderen onder leiding van een leermeester. Ze leunt achterover en heeft een vervelende glimlach, ze is niet onknap, maar heeft niets adellijks en is een waardeloos, dom, maar niet kwaad meissie.

Dat ik dit allemaal zo uitvoerig beschrijf wil niet zeggen dat ik je op de hoogte wil brengen met de familie van Karel IV, maar ik wil je alleen duidelijk maken hoe fantastisch hoog ontwikkeld deze portretkunst is. In dezelfde zaal hangt nog een prachtkop van een kardinaal en van een generaal, waar je ook hele verhalen van af kunt lezen.

Een Christus aan het kruis is weer heel wat anders: nietszeggend: een opgespijkerd lichaam, verder niets.

Toen ben ik naar Velazquez gegaan.

In het voorbijgaan zag ik een groot zgn. “onbelangrijk” schilderij van een weinig bekende schilder, Frans of Spaans, van Lodewijk XV van Frankrijk, anno 1783, dus 6 j. voor de guillotine. Het was ten geschenke gegeven aan de Spaanse gezant. Het toont de koning in al zijn majesteit met veel pracht. Toch heeft hij geen trots, hautain gezicht, maar goedig, zonder dom te zijn.

Antoine-François Callet: Lodewijk XVI, koning van Frankrijk en Navarra. Wikimedia Commons

Toen ik bij Velazquez kwam, zag ik een hele andere Christus aan het kruis. Het hoofd voorovergebogen, de haren naar voren over het gezicht hangend, en toch, hoewel je haast niets van het gezicht ziet, is dit vol uitdrukking in tegenstelling tot de Christuskop van Goya.

Het mooiste is het portret van het dochtertje van Philips IV, Margaretha, ±9 j oud. Je ziet haar “spelen” d.w.z. rijk uitgedost en even glimlachend, naast haar hofdames die haar bezighouden, een tweetal dwergen, waarvan één chondrodystrophische. Verder links de schilder Velazquez zelf: het schilderij dat hij onder handen heeft, staat met de achterkant naar ons toe. Achter in de kamer hangt een spiegel en daarop zie je vaag wat Velazquez aan het schilderen is: n.l. het ouderlijke paar: die staan dus op de plaats waar wij staan. Je moet je dus verbeelden dat je de Koning en Koningin bent. Rechts achter in de zaal gaat een deur open, die licht binnen laat en waardoor iemand, omkijkend en even wachtend, weggaat. Het bijzondere en bekoorlijke van het schilderij, is dat niet de personen de hoofdrol spelen, maar de spheer van de kamer met het licht en donker en de stemming die er hangt. Het schilderij hangt alleen in een kamer. Het enige raam heeft een groot luik dat half open staat en licht op het schilderij laat vallen. In de donkere hoek, schuin tegenover het schilderij hangt een grote spiegel. Als je nu met je rug voor de rand van het schilderij gaat staan, kijk je in de spiegel en het is adembenemend hoe je plotseling in plaats van een schilderij een echte kamer ziet met een volmaakte diepte-werking. Je schrikt er van als je het groepje bewegingloos ziet blijven staan, want je verwacht dat ze zullen bewegen. Ik denk dat het effect van de spiegel is dat het schilderij zelf duidelijk meters achter de lijst van de spiegel ligt, terwijl de eigen lijst verdwijnt: dan wordt dus het meesterlijke diepte-effect niet meer gestoord door de entourage.

Diego Velazquez: De Hofdames. Foto waarschijnlijk uit de museumwinkel.

In de zalen hiernaast hangt het vol met Rubensen, van Dijcken en de hele Vlaamse kermis. Deze schilderijen zijn uit dezelfde tijd (80 j.-oorlog en even daarna). Wat een verschil: Rubens’ “nymphen door satyrs belaagd” extreme pornographie zonder een laatste restje geheimzinnigheid: geen sprake van cache-tex, slips of geretoucheerde vulvae. Je hoeft nergens naar te raden. Elke satyr doet het weer anders. Als ze er nummertjes met prijzen bij zetten, hoef je in de hoerenkast alleen maar een nummer op te geven om duidelijk te maken hoe je het hebben wil. Ook de “uitgeputte” nymph is niet vergeten. (Je moet het stukje “uit de lijst gestapt” uit de Livië niet vergeten.) Als je dat ziet, kun je je voorstellen wat Johanna de Waanzinnige gevoeld moet hebben toen haar man Philips de Schone maar niet opschoot en in de Nederlanden bleef hangen in plaats van naar Spanje te komen, wat überhaupt Spanjaarden dachten in die tijd als ze over rotzooi in de Lage Landen hoorden. Nachtclubs waren er toen niet: overdag kun je beter zien wat je doet.

Peter Paul Rubens: Diana en haar nymphen door de satyrs belaagd. Wikimedia Commons.

Daarna ben ik naar enkele Italiaanse klassieken geweest. Het beroemde: aankondiging door de engel Gabriel aan Maria dat zij moeder Gods zal worden. Ik kan haast niet geloven dat het geen copie was: ik heb het extra gevraagd. Prachtig bewaard gebleven; door Fra Angelico (14^e eeuw). Zo iets subtiels, gestyleerd, vroom, volkomen een vergeestelijkt schilderij. Blauw en goud en wit: de engel met vele gouden stralen, maar in het geheel niet “kitschig”: als je dit imiteert kan het alleen maar kitschig worden, want het is veel geraffineerder dan je denkt. De gezichten met een hemelse gratie en lieflijkheid. In de hoek de figuren van Adam en Eva, uit het paradijs verdreven. Hele fijne witte figuurtjes, ook zonder veel vertoon van lichamelijkheid maar alleen met een echt charmante uitdrukking van vreselijke spijt.

Fra Angelico: De aankondiging. Wikimedia Commons.

Verder drie erg gestyleerde en elegant geschilderde scenes van Botticelli uit een verhaaltje uit de Decameronen. Daarnaast een fantastische zaal van Rafaël: o.a. een bezoek van haar nicht Elisabeth (denk ik) aan Maria toen zij in verwachting was. Ik heb nog nooit zo’n fijne, indrukwekkende uitbeelding gezien van het gelaat van een zwangere vrouw: een prachtig, fijn, volkomen gaaf jongemeisjes-gezicht, de ogen neergeslagen, een ietsje opgezet: je ziet het niet maar voelt het, een blos opstijgend naar de slapen, vreselijk verlegen, niet lachend, maar (piekerend is het woord niet, weer:) er vol van.

Rafael: Het bezoek. Wikimedia commons.

Helaas was het toen 2 uur en vandaag is het museum verder gesloten, ik denk wegens een kerkelijke feestdag (St. Petrus?). Ik liep in de richting van het park El Retiro, kwam langs een kerk met een hoog bordes en hier gingen verschillende mensen binnen. Ik ging ook binnen: er was een stille Mis. Het was vol. Praktisch geen oude mensen: allemaal jonge mensen en tot ± 50 j. Verrassend was voor deze grote wereldstad dat iedereen zich zeer eerbiedig gedroeg. De vrouwen veel met prachtige kanten sluiers of doekjes boven op het hoofd. Al deze drukke, praatzieke mensen waren doodstil en rustig; geen beweging, geen gefluister. Alleen hier en daar een bewegende waaier. Grote rode draperijen voor de zijkerken. Ieder die binnenkomt maakt met veel aandacht enkele kruisen met wijwater en knielt uitdrukkelijk voor hij plaats neemt. Mondaine vrouwen, de meeste zijn erg mooi en elegant, gedragen zich toch ingetogen en natuurlijk. Bij het uitgaan van de kerk raken enkele vrouwen even de voeten aan van een groot kruisbeeld.

Ik ben nu echt naar El Retiro gewandeld. Het is een park met lanen van heel zwaar geboomte. De takken hangen zo laag dat je telkens bukken moet. Heerlijk veel groen. Het is erg warm, maar kort te dragen. Als ik tenslotte niet meer kan van moeheid en dorst, kom ik bij een grote vijver, ±250 M in het vierkant. Aan een kant een groot Renaissance-bouwwerk met trappen die naar het water afdalen; veel standbeelden en een groot, bijna levend lijkend ruiterstandbeeld, hoog in het midden. Hier krijg ik kostelijk sinaasappelsap. Op de vijver kun je (net als in Londen en Parijs) roeibootjes huren en wat spelen.

Monument voor Alfons XII in Retiro Park. Foto: Tizianok, Wikimedia Commons

Intussen is het 6 u geworden. Nu is het erg druk op de vijver. Zo’n honderd bootjes met jongelui en enkele anderen. Vlak naast mij is een fontijn met drinkwater. Wandelende groepjes soldaten met hun vrolijke rode kwasten voor aan de kwartiermuts komen hier drinken, afgewisseld met matrozen, helemaal in het wit. In een bootje roeit een jongen van ±18 j met een schat van een zusje van een jaar of 8.  Zoiets liefs en elegants; parmantig; een paardestaartje, een goudbruin jurkje, van de heupen wat afstaand, blond, knap, niet ouwelijk-knap met spitse trekken, maar nog rond, kinderlijk en toch al een klein, welopgevoed mensje, met een denkrimpeltje nu en dan als ze kijkt hoe ze verder moeten met de boot. Ik denk dat ik nu even stop: ik ben uren aan het schrijven geweest.

Daarna ben ik naar de Ciudad Universitaria, de universiteitsstad in aanbouw geweest. Ik vraag agenten en juffouwen van de metro naar de weg, en versta natuurlijk maar een fractie van wat ze antwoorden.  In ieder geval ben ik er met eenmaal overstappen zo in de buurt gekomen dat ik aan de openheid aan het einde van de straat waar ik opdook, kon voelen waar ik moest zijn. De Ciudad Universitaria was geen openbaring voor mij: het was iets dat ik vaag gehoopt had te mogen vinden.

Onderweg zag ik twee oude vrouwtjes met twee aarden (?) kruiken aan de kant van de weg. Ik had zoiets al meer gezien, maar de betekenis niet begrepen. Het zijn aarden kruiken, eigenlijk antiek dus maar met een moderne vorm. Er schijnt ook rubber onder aan te zitten want je kunt ze geruisloos verzetten. (Dat antiek en tegelijk modern en praktisch is iets wat opvalt in Spanje: kerktorens, villa’s universiteit, geloofsuiting enz. ) Tegen belating van, ik denk een cent of zo, zet je de kruik aan je mond (of houdt hem er boven, dat heb ik niet kunnen zien) en drinkt wat je kunt of wilt. Nu waren er een paar meisjes die alleen wat water wilden hebben om een vlek uit een jurk te halen. Het vrouwtje was verontwaardigd dat ze wilden betalen.

Hiernaast was een groot modern paleis, “Ministerio del Aire” het ministerie van landsverdediging. Uit rode baksteen, afgewisseld met witte natuursteen. Het mooist vind ik, en dat schijnt typisch Spaans te zijn, dat het modern is en toch volkomen acceptabel. Wij zijn zo gewend dat zoiets onbegrijpelijk en afstotend moet zijn en langzamerhand accepteren we dat het niet anders kan. Maar hier is dat niet zo. In ieder geval is het grote voordeel dat iedereen (behalve misschien existentialisten en dat soort mensen) het mooi vindt, accepteert en voelt als iets van hem en voor hem en dat lijkt me voor een openbaar gebouw juist ideaal.

Ministerio del Aire. Foto: Carlos Delgado; CC-BY-SA, Wikimedia Commons.

Toen ik verder ging kwam ik bij een grote poort in de vorm van een triomphboog, dus als de Arc de Triomphe, maar hoger en veel soberder en strakker van lijn. Uit witte natuursteen. Langs het bovengedeelte sculpturen en voor boven een latijns opschrift, dat vertaald hierop neer kwam: de leider van de Spaanse natie heeft deze poort opgericht voor de universiteitsstad, dat zij moge bloeien voor het aangezicht van God.

Arco de la Victoria. Foto: Carlos Delgado; CC-BY-SA, Wikimedia Commons.

Deze universiteitsstad wordt inderdaad een stad. Achter de poort strekt zich een groot heuvelachtig terrein uit van waar je een prachtig vergezicht hebt op de wat lager liggende omgeving waarachter weer bergen zijn. Er staan al enkele en arme gebouwen op grote afstanden van elkaar, met veel tuinen en wit-stenen beelden rondom. De gebouwen hebben alle dezelfde typische stijl: baksteen, witte natuursteen, sculpturen in wit en alles strak en sober maar toch voldoende versierd. Op een van de hoogten staat de “studentenkerk” zo groot als een kathedraal: hij is nog in aanbouw. Daarachter op een heuveltje een soort prieeltje, heel eenvoudig van vier witte zuilen en in het midden een wit Mariabeeld. Het was niet modern en wat beschadigd aan gezicht en handen. Er onder stond in het Spaans ongeveer het volgende: Dit beeld werd na de verwoesting van de Universiteitsgebouwen onder het gruis bijna onbeschadigd teruggevonden tijdens de burgeroorlog door de nationale troepen. Het werd een aansporing voor de soldaten tijdens hun strijd en door Franco aan de senaat van de universiteit geschonken, die het hier liet opstellen.

De kerk sluit aan bij enkele kleinere bijgebouwen met parken en vijver er om heen. In een daarvan staat een aardig standbeeld van Francesco de Bilbao de man die het eerst de Stille Oceaan vond via Amerika, wat een mijlpaal betekende in de ontdekking van de wereld. Het stelt hem voor, hard lopend met uitgestrekte handen, vermoeid en verbaasd en verrukt.

Vasco Núñez de Balboa. Foto: Zarateman, Wikimedia Commons.

Toen ik dit allemaal zag en de massa’s mensen die hier wandelen, echt hier thuis (weinig vreemdelingen, voornamelijk Spanjaarden, Madrilenen; maar dat is weer een onderwerp apart), moest ik weer denken aan het gedoe om de Amsterdamse Universiteit: na jarenlang gezeur en gekibbel is er nu plotseling die verbouwing aangekondigd door de gemeenteraad, waar geen enkele hoogleraar in gekend is, noch tevreden mee is en die, als ze nu uitgevoerd zou zijn, volkomen onvoldende zou zijn. Binnen-Gasthuis, Oudemanhuispoort, het zijn allemaal gebouwen die nog beter door Nicolaas Kroese beheerd zouden kunnen worden. De studentenkerk (of een katheraal) deed me denken aan de geschiedenis met de Geert Grote kerk in Utrecht, die oud en bouwvallig door de kerkgemeente werd verkocht; toen voor de katholieke studenenvereniging werd aangekocht om na herstel als hun parochiekerk te kunnen dienen: een echt Utrechts denkbeeld: de Utrechtse studenten zijn dol op oude traditionele dingen en voor zover ze die niet hebben proberen ze die te krijgen. Toen de kerkraad dit in de gaten kreeg, ging de koop plotseling niet door: het zou ineens tot heiligschennende Roomse stoutigheden leiden? De kerk moest toen afgebroken worden. Toen gingen zich er ook niet-katholieke figuren mee bemoeien, door de studenten opgestookt, omdat dit wat al te gek werd en tot Roomse propagandastunt zou kunnen worden. Hr. (en Prof.) Holst was voorzitter van dit comité. Het heeft in ieder geval gedaan gekregen dat de kerk niet werd afgebroken. Hij wordt nu hersteld en als een (dood!) monument bewaard.

Zaterdag 30-6

Vandaag ben ik met een autotoer naar El Escorial. Dit is een groot klooster door Philips II gebouwd op 48 KM van Madrid. Op weg erheen zie ik veel grotere en kleinere huizen, maar alle helder wit, schoon en goed onderhouden, heel anders dan ik altijd gehoord heb: dat zal dan in Zuid-Spanje wel anders zijn. Het landschap is prachtig: bergen, maar heel anders dan b.v. Tirol; zacht glooiend, dor, warm. Ik geloof dat de landschappen toch wel erg samenhangen met de volksaard en de geschiedenis, die toch eigenlijk de roman van het volk is. Het landschap heeft iets groots, beheerst, strak, machtig, zonder detailversiering, maar toch àf, niet omdat alle kleinigheden verzorgd zijn; maar omdat je de kleinigheden niet kunt zien.  Zo indrukwekkend en boeiend is het grote gebaar.

Het Escorial is overweldigend.  Ik kan dat hier niet beschrijven. Ik heb enkele woorden opgeschreven. Ik heb hier gevonden precies wat ik gehoopt en verwacht had: dat is weer dat vreemde gevoel waar ik wel eens met je over gesproken heb. Ik zou hier liefst op een avond of een middag rustig met je over praten. […] Maar het Escorial nu beschrijven, kan ik niet. Ik heb ook gedacht wat het een mooi avontuur voor je moeder zou zijn om dit te beleven (ik vind geen betere woorden).

Klooster van San Lorenzo in El Escorial. Foto: Choniron, Wikimedia Commons.

[…] ik moet nu eens proberen deze brief weg te krijgen. Het is Zaterdag 30-6. Het is moeilijk om aan postzegels te komen. […]